Các nét đặc trưng trong văn hóa trà đạo Việt Nam

Nếu nói về trà đạo là một phần của văn hóa Á Đông, thì Việt Nam không hề thiếu vắng trong danh sách này. Văn hóa trà đạo Việt Nam không đòi hỏi sự phức tạp hay nhiều nguyên tắc như trà đạo của Nhật Bản, cũng không có sự lịch sử sâu sắc như trà đạo của Trung Quốc. Thế nhưng, nó lại để lại ấn tượng mạnh mẽ đối với những người yêu trà nhờ sự chân thực, mộc mạc từ cách chế biến đến hương vị của trà. Điều này tạo nên một nét văn hóa trà đạo Việt Nam rất riêng, đậm chất Việt Nam, khó tìm thấy ở bất cứ nơi nào trên thế giới.

1. Lịch sử văn hóa trà đạo Việt Nam

Có một câu chuyện lưu truyền từ hàng ngàn năm trước rằng, trong một chuyến thăm vùng phương Nam, vua Thần Nông của nước ta đã uống nhầm một loại lá cây được nấu trong nước sôi. Sau khi uống xong, vua không chỉ cảm thấy tinh thần thư thái và phấn chấn, mà hương vị ngọt chát trong hậu vị còn khiến ông thích thú không nguôi. Loại lá cây này sau được vua gọi là “lá chè” và ông quyết định nhân giống rộng rãi cây chè để sử dụng.

 

Theo một câu chuyện khác, trong quá trình lịch sử, nước ta đã trải qua hàng ngàn năm bị đô hộ bởi Trung Quốc. Nhằm định hình văn hóa của người Việt, Trung Quốc đã thúc ép, áp bức và ép buộc nhân dân học tiếng Hán cùng với văn hóa Trung Hoa. Có lẽ cũng từ đó mà văn hóa trà đạo của Trung Quốc đã được tiếp nhận và hình thành ở Việt Nam. Tuy nhiên, trong suốt hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước, người dân Việt đã xem việc uống trà là một phần không thể thiếu trong nét văn hóa riêng của họ, với những đặc điểm đặc trưng của đất nước. Điều này đã dẫn đến việc phát triển nên nghệ thuật trà đạo Việt Nam mang đậm bản sắc riêng và hương vị đặc trưng.

Hiện nay, thú vui thưởng trà của người Việt vẫn tiếp tục phát triển và duy trì được những giá trị truyền thống. Trà xanh được đánh giá cao với kho tàng hoạt chất sinh học tốt cho sức khỏe. Trà được trồng nhiều tại các vùng như Thái Nguyên, Lâm Đồng,… với các giống trà tốt mang lại hương vị thơm ngon đặc trưng khó có thể sánh bằng.

Đến ngày nay, những vùng núi cao như Nghĩa Lộ (Yên Bái), Pà Có (Hòa Bình), Tà Xùa (Sơn La), Cao Bồ (Hà Giang) vẫn có những cây chè shan tuyết cổ thụ có tuổi đời lên đến hàng trăm năm.

2. Các nét đặc trưng trong văn hóa trà đạo Việt Nam

So sánh với phong cách thưởng trà cầu kỳ, yêu cầu sự chuẩn mực từ cách pha trà đạo của người Việt đến không gian thưởng trà của trà đạo Nhật Bản hay Trung Quốc, trà đạo Việt Nam lại mang đến một sự mộc mạc, giản dị và thuần khiết tuyệt đối. Cây đa đầu làng, khoảng sân tre cuối ngõ đều có thể trở thành nơi mà người dân Việt Nam tận hưởng trà và cùng nhau trò chuyện về cuộc sống, những câu chuyện cá nhân.

Ngược lại hoàn toàn với khái niệm “trà thất” được bày trí tinh tế, sân vườn cắt tỉa gọn gàng, trà đạo Việt Nam lại liên kết một hình ảnh rất gần gũi, thân thiện và tự nhiên. Bất kể ở đâu, chỉ cần có tình làng nghĩa xóm, vài câu chuyện màu mỡ, một chén trà tươi,… đều có thể trở thành “trà thất” mang đậm phong cách Việt Nam.

3. Nghệ thuật thưởng trà của người Việt

“Chén trà mở đầu câu chuyện” và cũng chính chén trà ấy đã gắn kết tình người bằng sự mộc mạc ẩn chứa bên trong. Mộc mạc của văn hoá trà đạo Việt Nam không có nghĩa là cẩu thả hay qua loa. Trà Việt vẫn giữ được hương vị riêng, vẫn đậm đà ngọt chát. Để tạo nên tách trà tròn vị như vậy, cần sự hòa quyện tinh tế giữa trà và người nghệ nhân pha trà. Thông qua đó, nghệ nhân có thể tinh tế hòa hợp tâm hồn vào sản phẩm, mang đến cho người thưởng trà một chén trà ngon với nhiều cung bậc cảm xúc.

3.1. Thưởng thức trà đạo

Trước khi thưởng thức một chén trà ngon lành, như “học ăn, học nói, học gói, học mở”, ta cũng cần phải học cách dâng trà. Dâng trà là hành động mà người dâng trà sử dụng ngón giữa để đỡ đáy chén, ngón trỏ và ngón cái để nâng miệng chén, hành động này được ví như “tam long giá ngọc”. Đây là cách thể hiện sự cung kính và tôn trọng đối với người thưởng trà. Người uống trà sẽ đáp lại bằng cách nâng chén trà bằng hai tay, đầu cúi chào nhận lấy chén trà.

Khi uống trà, ta cần từ từ ngậm từng ngụm nhỏ để cảm nhận mùi thơm thoang thoảng trong khoang miệng. Vị chát nhẹ sẽ nổi lên trên đầu lưỡi, trong khi vị ngọt lắng đọng ở hậu vị.

Thưởng trà đạo Việt Nam không chỉ là cảm nhận hương vị trà mà còn là khám phá câu chuyện của từng loại trà. Ví dụ, nếu trà ướp hương sen mang đến vị thanh tao và hương thơm dịu nhẹ, ta có thể cảm nhận được sự mát mẻ và tươi mới như sương sớm ở nơi đầm sen. Trà hoa lài, với hương thơm nồng nàn và thanh khiết, cũng mang đến một trải nghiệm khác biệt. Thậm chí chỉ với một chén trà xanh, với màu vàng trong vắt và vị chát ấm nồng, cũng đủ để mang lại cảm giác tươi mát và thân thuộc.

Thưởng trà không chỉ là cảm nhận hương vị trà mà còn là cảm nhận sự tinh tế của đôi bàn tay khéo léo của nghệ nhân pha trà. Cùng với sự am hiểu về từng loại trà và từng bộ ấm chén, các nghệ nhân đã và đang không ngừng mang tinh hoa của trà đến với người thưởng thức.

3.2. Thời gian và không gian thưởng trà

Hình ảnh chén trà như một khởi đầu cho những câu chuyện, như đã được thể hiện trong thơ ca Việt Nam, không chỉ mở ra không gian và thời gian cho thưởng trà mà còn là nét đặc trưng của văn hóa Việt Nam, nơi mà giá trị con người được đặt lên hàng đầu. Trà đạo là nét gắn kết, liên kết con người Việt với nhau.

Việc dùng trà khi có khách đến nhà không chỉ là thói quen mà còn là biểu hiện sâu sắc của sự tôn trọng và sự chào đón của gia chủ. Không gian thưởng trà thường được lựa chọn là phòng khách hay sân vườn yên bình, nơi mà mọi người có thể ngồi lại, trò chuyện và thảo luận về những điều nhân sinh.

Ngoài ra, những quán nước xưa với ấm đất ủ ấm, chén trà vàng ngọt, hay bóng mát của cây đa và bến nước, đều là những không gian thưởng trà mang tính biểu tượng trong tiềm thức của người Việt. Chỉ với sự mộc mạc giản dị như thế, trà đạo Việt Nam đã trở thành một nghệ thuật, một phần của văn hóa độc đáo và dung dị, gắn kết tình người. 

3.3. Nguyên tắc pha trà đạo Việt Nam

Mặc dù văn hoá trà đạo Việt Nam nổi tiếng với phong cách giản dị, bắt nguồn từ tinh thần của người Việt Nam, nhưng không phải vì thế mà nghệ thuật trà đạo này không có những quy tắc riêng của riêng mình. Nếu nhắc đến nguyên tắc “Nhất thủy – Nhì trà – Tam bôi – Tứ bình – Ngũ quần anh”:

• “Nhất thủy” ám chỉ nước dùng để pha trà, thường là nước mưa rơi từ trời, nước suối tự nhiên. Có người còn dùng nước giếng sâu hoặc nước sương sớm đọng trên lá vào buổi sáng để pha trà. Nước cần được đun sôi, để nguội từ 75-90 độ C, tùy thuộc vào từng loại trà để giữ nguyên hương vị.
• “Nhì trà” đề cập đến loại trà phải đáp ứng năm tiêu chí: sắc, thanh, khí, vị, thần. Trà pha ra phải có màu sắc thanh tao, hương vị nhẹ nhàng nhưng không nhạt, nhiệt độ pha trà phải vừa đủ, vị chát ngọt phải tỏa ra trong hậu vị. Đặc biệt, “thần” là yếu tố lôi cuốn của trà, khiến người thưởng trà khó quên.
• “Tam bôi” chỉ đến chén trà, chén trà cần đáp ứng đủ số lượng người sử dụng. Trước khi rót trà, chén trà cần phải được tráng qua nước sôi để giữ vệ sinh và đảm bảo nhiệt độ rót trà không bị chênh lệch.
• “Tứ bình” đề cập đến ấm pha trà, thường là ấm đất nung ở nhiệt độ cao. Ấm trà phải giữ nhiệt tốt và không có mùi tạp chất.
• “Ngũ quần anh” là bạn trà, người bạn đồng hành trong buổi thưởng trà, thường là tri kỷ để cùng nhau đàm đạo về chuyện đời.

Bên cạnh 5 nguyên tắc trên, pha trà cũng cần tuân thủ đầy đủ các bước như làm nóng chén, đong trà, đánh thức trà, hãm trà và rót trà.

Tìm hiểu sâu hơn về văn hóa trà đạo Việt Nam, ta càng trân trọng giá trị văn hóa mà ông cha đã xây dựng và phát triển qua hàng thế kỷ. Nhờ vào đó, cuộc sống hiện đại giữa sự tất bật và hối hả dường như được cân bằng bởi sự giản dị, mộc mạc và thuần khiết của trà đạo. Mỗi ngụm trà, tâm hồn bỗng thấy an yên; mỗi ngụm trà, mối quan hệ lại gắn kết thêm; mỗi ngụm trà, sức khỏe cũng dường như được bồi đắp thêm.